Bên cạnh những đóng góp tích cực, tính bền vững trong phát triển ngành khai khoáng ở Việt Nam cũng chưa thực sự được đảm bảo. Theo dự tính, với tốc độ khai thác như hiện tại, nhiều loại khoáng sản của Việt Nam sẽ cạn kiệt trong tương lai gần. Đồng thời, hoạt động khai khoáng cũng gây nhiều tác động tiêu cực cho môi trường và xã hội, làm suy thoái tài nguyên và để lại nhiều hệ lụy nghiêm trọng khác, tiềm ẩn những rủi ro không thể lường trước đối với cộng đồng địa phương nơi bị ảnh hưởng bởi hoạt động khai thác và chế biến khoáng sản; thậm chí nhiều chuyên gia cũng nhận định rằng thu ngân sách từ khai thác khoáng sản chưa tương xứng với thiệt hại về môi trường và xã hội do chính hoạt động khai khoáng gây ra. Chính vì vậy, việc quản lý và sử dụng hiệu quả nguồn thu từ hoạt động khai thác khoáng sản được coi là điểm mấu chốt để hạn chế các tác động tiêu cực đối với kinh tế - xã hội; khi được quản lý tốt thu nhập từ đầu tư và các loại thuế, phí từ ngành khai thác khoáng sản sẽ tạo động lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn diện và là nguồn tài chính hỗ trợ cho nhiều chương trình phúc lợi xã hội của đất nước.

          Chính phủ Việt Nam đã và đang dành nhiều sự quan tâm cho việc đổi mới hệ thống quản lý hoạt động khai thác tài nguyên và phương thức sử dụng nguồn thu từ tài nguyên. Nhiều nội dung về tài chính, khoáng sản, quản lý và phân bổ nguồn thu từ khoáng sản cũng như các vấn đề phân cấp, phân quyền giữa trung ương và địa phương cũng đã được thể hiện rõ nét trong Luật Khoáng sản năm 2010 cũng như các văn bản liên quan khác như: Điều 5 Luật Khoáng sản, Điều 5 Nghị định 12/2016/NĐ-CP về Phí bảo vệ môi trường trong khai thác khoáng sản, Nghị định 158/2016/NĐ-CP Hướng dẫn thi hành Luật Khoáng sản năm 2010. Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc thực hiện các điều khoản quy định này hiện nay chưa đạt được nhiều kết quả như kỳ vọng. Ở các cấp địa phương, phân bổ ngân sách chủ yếu dựa vào Luật ngân sách và các văn bản hướng dẫn; các chính sách chuyên ngành về khoáng sản ít được cân nhắc trong quá trình xem xét và phân bổ tài chính. Tính trung lập, khách quan trong trao quyền quản lý tài nguyên và đánh thuế cũng chưa được đảm bảo trong khi các nguồn thu từ khoáng sản ở cấp địa phương không ổn định và khó ước tính. Vấn đề bảo hộ quyền lợi của người dân và khắc phục hậu quả môi trường chưa được chính quyền địa phương các cấp thực sự quan tâm; còn thiếu vắng các cơ chế, chính sách cho sự tham gia của cộng đồng và chính quyền địa phương trong giám sát đầu tư hoạt động khoáng sản; đặc biệt khái niệm về “địa phương nơi có hoạt động khoáng sản” chưa được làm rõ cũng như vai trò và trách nhiệm của chính quyền các cấp chưa được quy định cụ thể, rõ ràng trong các văn bản hành chính của Nhà nước. Từ thực trạng trên đã đặt ra những nhu cầu cần thiết trong việc tăng cường thúc đẩy các chính sách phân bổ nguồn thu trong lĩnh vực khai thác khoáng sản từ Trung ương tới địa phương cũng như các chính sách bảo hộ quyền lợi cộng đồng tại các khu vực nơi có hoạt động khai thác khoáng sản.

          Trên thế giới đã có một số sáng kiến được phát triển và áp dụng để giải quyết tình trạng này. Sáng kiến minh bạch trong ngành công nghiệp khai khoáng (EITI) được đánh giá là giải pháp toàn diện và hiệu quả nhất, EITI ra đời từ năm 2002 và đến nay đã được 56 quốc gia trên thế giới áp dụng. Về bản chất EITI tập trung chủ yếu vào hoạt động theo dõi và giám sát nguồn thu của ngành công nghiệp khai thác. Các thông tin được công bố rộng rãi tạo nền tảng cho sự tham gia một cách đầy đủ, có ý nghĩa của các bên liên quan: Cơ quan Chính phủ, Doanh nghiệp, các tổ chức xã hội dân sự và cộng đồng người dân địa phương, để từ đó đưa ra các giải pháp, lựa chọn tốt nhất hướng tới việc sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiêu lâu dài, đảm bảo phúc lợi xã hội và phát triển bền vững Quốc gia. Nói cách khác, EITI sẽ giúp tránh các tác động kinh tế và xã hội tiêu cực khi ngành công nghiệp khai khoáng không được quản lý đúng cách.

Hội thảo tập huấn tiếp cận Bộ tiêu chuẩn EITI 2016  tại thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An

          Chính phủ Việt Nam đã tiếp cận sáng kiến EITI từ năm 2007. Sau 10 năm đến nay, Chính phủ đã có phản hồi rõ ràng hơn về khả năng tham gia của Việt Nam vào sáng kiến này. Năm 2016, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị và giao cho Bộ Công thương nhanh chóng xem xét thực thi sáng kiến EITI để nâng cao hiệu quả của ngành công nghiệp khai khoáng. Tại Nghị quyết số 63/NQ-CP ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết của Quốc hội về Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm, giai đoạn 2016-2020 với lộ trình thực hiện thử nghiệm ở cấp độ ngành hoặc địa phương, trước khi quyết định áp dụng rộng rãi. Trong bối cảnh hiện nay, việc cung cấp thêm thông tin về các vấn đề của ngành công nghiệp khai thác cũng như EITI là rất cần thiết để giúp cho các bên liên quan có thể chuẩn bị và tham gia một cách có hiệu quả hơn vào quá trình thực hiện sáng kiến sau này.

          Trong điều kiện hoàn cảnh đó, Trung tâm Con người và Thiên nhiên (PanNaturre) - Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam cùng các tổ chức thành viên Liên minh Khoáng sản Việt Nam đã phối hợp với Viện Chiến lược Chính sách Tài nguyên và Môi trường (ISPONRE) - Bộ Tài nguyên và Môi trường và Phòng Thương mại Công nghiệp Việt Nam (VCCI), Chi nhánh tại thành phố Vinh, Nghệ An đã tổ chức Hội thảo tập huấn “Tiếp cận Bộ tiêu chuẩn EITI 2016: Phân bổ nguồn thu công bằng và bảo hộ quyền lợi cộng đồng trong lĩnh vực khoáng sản cấp địa phương” tại thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An.

          Mục đích của Hội thảo nhằm:

          - Thảo luận về thực trạng quản lý khoáng sản tại Việt Nam từ một số khía cạnh chính: Thuế, phí và phân bổ nguồn thu từ khai thác khoáng sản ở cấp địa phương, lợi ích cộng đồng và phản ánh từ phía doanh nghiệp;

          - Giới thiệu các nguyên tắc cơ bản của EITI 2016 và thảo luận về việc áp dụng các nguyên tắc này để giải quyết các bất cập tồn tại nêu trên ở Việt Nam;

          - Thảo luận định hướng các địa phương triển khai thực hiện và thí điểm áp dụng Sáng kiến minh bạch trong ngành công nghiệp khai thác (EITI) ở cấp tỉnh trong thời gian tới.

          Hội thảo đã được nghe các nhà khoa học quản lý; nhà hoạch định chính sách; các cơ quan, ban ngành ở Trung ương (Viện Chiến lược Chính sách Tài nguyên và Môi trường - Bộ Tài nguyên và Môi trường, Học viện Tài chính, Tổng cục thuế - Bộ Tài chính) trình bày các nội dung liên quan đến: Quyền và nghĩa vụ các bên liên quan trong lĩnh vực khai thác khoáng sản ở Việt Nam; thuế và các nghĩa vụ về thuế trong lĩnh vực khoáng sản: Các bất cập và tác động đối với thu ngân sách; hệ thống quản lý thu và phân bổ nguồn thu từ khai thác khoáng sản từ trung ương tới địa phương: Hiện trạng và những điều chỉnh trong tương lai. Tại Hội thảo, Thường trực Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Hà Giang cũng đã chia sẻ kết quả nghiên cứu “Khoáng sản và quyền lợi cộng đồng: Từ chính sách đến thực tiễn, trường hợp nghiên cứu tại tỉnh Hà Giang”.

Thường trực Liên hiệp hội Hà Giang trình bày báo cáo kết quả nghiên cứu tại Hội thảo

          Tại Hội thảo các đại biểu đã được nghe các nhà nghiên cứu của Trung tâm Con người và Thiên nhiên (PanNature) và Viện Chiến lược Chính sách Tài nguyên và Môi trường (Isponre) trình bày các vấn đề về: Tiến trình tiếp cận thực hiện EITI tại Việt Nam, Tiếp cận thông tin tài nguyên khoáng sản tại Việt Nam: Thực trạng và chính sách cho tương lai.    

          Tại Hội thảo các chuyên gia, nhà khoa học và nhà hoạch định chính sách đến từ Viện Quản trị Tài nguyên và Thiên nhiên In- đô- nê- xia đã giới thiệu về các nội dung liên quan đến Bộ tiêu chuẩn EITI 2016 bao gồm: Các nguyên tắc, yêu cầu thực hiện và một số mô hình thực hiện của các nước trong khu vực và thế giới; Cấp phép khai thác và kiểm soát sản lượng khai thác; Quản lý và phân bổ nguồn thu từ hoạt động khai khoáng; Tác động xã hội do hoạt động khai thác và trách nhiệm của các bên; Sự tham gia và trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp khai thác khoáng sản.

          Tại Hội thảo, các đại biểu tham dự đã tập trung nghiên cứu và tham gia thảo luận các vấn đề về cơ hội và khả năng thí điểm áp dụng thực hiện EITI ở Việt Nam và ở cấp địa phương trong tương lai. Với mục tiêu hướng tới xây dựng một đất nước liêm chính, kiến tạo và phát triển, chắc chắn Việt Nam chúng ta không lâu hơn nữa sẽ gia nhập EITI hướng tới sự phát ngành công nghiệp khai khoáng nước nhà một cách bền vững.

Thường trực Liên hiệp hội Hà Giang tham luận tại Hội thảo

          Kết thúc Hội thảo tập huấn, các đại biểu đã có chuyến thăm quan khảo sát thực tế tại một số mỏ và thăm một số Công ty khai thác khoáng sản tại huyện Quỳ Hợp, tỉnh Nghệ An.

Cao Hồng Kỳ, Chủ tịch Liên hiệp các hội KHKT tỉnh Hà Giang