Toàn cảnh Hội thảo tập huấn về EITI tại tỉnh Quảng Trị

          Sáng kiến minh bạch trong ngành công nghiệp khai khoáng (EITI) được Thủ tướng Anh Tony Blair khởi xướng từ năm 2002 nhằm thúc đẩy việc công bố các khoản chi trả giữa các công ty khai thác và chính phủ các quốc gia sở hữu tài nguyên. Cho đến nay, đã có hơn 40 nước trên thế giới tham gia EITI với 16 nước thành viên đầy đủ và 24 nước ứng viên. Ở Việt Nam, việc nghiên cứu tham gia EITI mới ở giai đoạn ban đầu. Một trong những nguyên tắc cơ bản nhất trong thực thi EITI là yêu cầu sự tham gia tích cực và ngay từ đầu của các chủ thể bao gồm chính phủ; doanh nghiệp khai thác khoáng sản và các tổ chức xã hội dân sự. Vì thế, trong bối cảnh hiện nay, việc cung cấp thông tin về thực thi sáng kiến EITI cho cộng đồng doanh nghiệp tại Việt Nam là việc làm cần thiết để có thể thảo luận sâu hơn hướng đi trong tương lai đối với sáng kiến EITI.

          Việt Nam có nguồn tài nguyên khoáng sản khá đa dạng và phong phú với hơn 60 loại khoáng sản tại hơn 5000 mỏ, điểm quặng. Trong đó có một số loại khoáng sản có trữ lượng lớn ở quy mô thế giới như bauxit, titan, đất hiếm và đá vôi, dầu khí.. Trong những năm qua, ngành khai khoáng đã có những đóng góp tích cực cho phát triển kinh tế đất nước. Tuy vậy, việc khai thác tài nguyên khoáng sản ở Việt Nam thời gian qua vẫn còn nhiều bất cập, chưa hợp lý dẫn đến hiệu quả sử dụng tài nguyên thấp, nguy cơ tài nguyên bị cạn kiệt, tỷ lệ thất thoát cao và để lại nhiều hậu quả đối với môi trường, xã hội.

Chuyên gia Oxfam giới thiệu về Sáng kiến minh bạch trong ngành khai khoáng (EITI)

          Sáng kiến EITI được coi như một tiêu chuẩn tối thiểu mang tính toàn cầu về công khai nguồn thu trong đó kết hợp giữa minh bạch và khả năng giải trình. Theo đó, tham gia vào EITI mang lại rất nhiều lợi ích thiết thực cho cả doanh nghiệp, nhà nước và người dân. Đối với chính phủ, tham gia EITI chính là một cách cam kết về minh bạch và chống tham nhũng, giúp cải thiện thu và quản lý nguồn thu, cải thiện xếp hạng tự chủ, danh tiếng cũng như cải thiện môi trường kinh doanh, môi trường đầu tư. Đối với doanh nghiệp, tham gia EITI giúp giảm rủi ro, tăng cường môi trường đầu tư, thể hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Đối với các tổ chức dân sự, EITI giúp tăng cường thông tin trong công chúng, cho các tổ chức dân sự một tiếng nói, các cơ chế kêu gọi giúp đỡ và hành động. EITI đồng thời cũng giúp tăng cường trên diện rộng khả năng chống tham nhũng và tăng cường các chương trình nghị sự có sự quản trị tốt.

          Theo các chuyên gia của Liên minh Khoáng sản cho biết, hầu hết các doanh nghiệp tư nhân trong lĩnh vực khai khoáng họ muốn tham gia vào EITI, duy chỉ có hai doanh nghiệp lớn của nhà nước là Tập đoàn Công nghiệp Than – Khoáng sản Việt Nam (TKV) và Tập đoàn dầu khí Việt Nam (Petrovietnam) còn chưa mặn mà với EITI. Lý do mà các doanh nghiệp tư nhân muốn Việt Nam sớm tham gia EITI vì như vậy, họ có khả năng bớt bị nhũng nhiễu trong quá trình hoạt động và thông tin khai thác khoáng sản ở Việt Nam sẽ minh bạch hơn. Hiện nay, Chính phủ Việt Nam đã giao cho Bộ Công thương thực hiện nghiên cứu khả thi về khả năng tham gia EITI của Việt Nam; nhưng công việc này cũng chỉ mới ở giai đoạn ban đầu. Một số các chuyên gia trong ngành khai khoáng và hoạch định chính sách cho biết khả năng tham gia EITI của Việt Nam là có thể, nhưng có lẽ còn phải đợi một thời gian dài nữa.

Thường trực Liên hiệp hội Hà Giang tham gia chia sẻ tại Hội thảo

          Theo các chuyên gia nghiên cứu về “Sáng kiến minh bạch trong ngành công nghiệp khai khoáng (EITI) và khả năng tham gia của Việt Nam, Nghiên cứu này nhằm tìm hiểu thực trạng ngành công nghiệp khai khoáng và khả năng tham gia sáng kiến EITI của Việt Nam. Ngoài việc rà soát các văn bản, chính sách hiện hành của Nhà nước và thu thập các thông tin thứ cấp, tư vấn chuyên gia... nghiên cứu này cũng đã tiến hành phỏng vấn trực tiếp 21 đại diện các cơ quan quản lý nhà nước và một số doanh nghiệp khai thác khoáng sản, dầu khí quan trọng; đồng thời gửi bảng hỏi phỏng vấn tới 16 doanh nghiệp khai thác khoáng sản, để thu thập những thông tin và ý kiến của họ về tham gia sáng kiến EITI. Kết quả nghiên cứu cho thấy Việt Nam đã xây dựng được một hệ thống văn bản quy phạm pháp luật tương đối đầy đủ về khai thác khoáng sản, dầu khí, bao gồm các quy trình về thăm dò, khai thác, chế biến, sử dụng khoáng sản và quản lý thu chi ngân sách. Tuy vậy, nghiên cứu cũng cho thấy hiện đang có khoảng cách nhất định giữa những quy định của pháp luật và thực tiễn quản lý, giữa nội dung văn bản và việc thực hiện nghĩa vụ tài chính trong khai thác khoáng sản. Nhiều nghĩa vụ tài chính theo quy định của pháp luật về khai thác khoáng sản chưa hoặc không thực hiện. Tình trạng trốn thuế tài nguyên (chủ yếu là do khai báo không đúng sản lượng để tính thuế và sản lượng khai thác thực tế), vận chuyển, buôn bán lậu... diễn ra phổ biến ở các địa phương. Công tác quản lý và khai thác nguồn thu-chi từ công nghiệp khai thác chưa thật sự chặt chẽ dẫn tới thất thu ngân sách. Mặt khác, nhiều doanh nghiệp phải trả những khoản không chính thức làm giảm lợi nhuận và gây khó khăn cho doanh nghiệp khi quyết toán. Đặc biệt, việc công khai thông tin cũng như trách nhiệm giải trình của các bên trong công nghiệp khai khoáng còn rất hạn chế. Kết quả đa phần người dân chưa thể giám sát được nguồn thu từ hoạt động khai thác khoáng sản; cũng như họ chưa thấy được lợi ích thực sự từ hoạt động khai thác, chế biến khoáng sản, nên đã và đang xuất hiện tình trạng xung đột, tranh chấp giữa người dân và doanh nghiệp ở một số địa phương. Đồng thời, việc thiếu minh bạch trong hoạt động thu nộp ngân sách cũng dẫn tới tình trạnh cạnh tranh không bình đẳng giữa các thành phần doanh nghiệp, tạo kẽ hở cho tham nhũng.

          Theo các chuyên gia, kết quả khảo sát các bên liên quan bao gồm: các cơ quan quản lý nhà nước, các doanh nghiệp khai thác và tổ chức xã hội, đa số ý kiến đều cho rằng cần tăng cường hơn nữa tính minh bạch và tính công khai thông tin trong ngành công nghiệp khai thác. Phần lớn các bên liên quan được phỏng vấn là các cơ quan quản lý nhà nước như Bộ Tài chính, Bộ Công thương, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Kiểm toán Nhà nước; các doanh nghiệp lớn như Tập đoàn Than-Khoáng sản Việt Nam, Tập đoàn Hóa chất đều mong muốn Việt Nam nên tham gia EITI, nhằm tạo ra một môi trường minh bạch hơn trong ngành khai thác. Chỉ duy nhất một cơ quan được hỏi không ủng hộ vì lý do liên quan đến an ninh quốc gia trong lĩnh vực dầu khí. Nghiên cứu và báo cáo “Sáng kiến minh bạch trong ngành công nghiệp khai khoáng và khả năng tham gia của Việt Nam” cũng đã khuyến nghị phạm vi thực thi EITI trong giai đoạn đầu chỉ nên tập trung vào các doanh nghiệp lớn trong các lĩnh vực như dầu khí, than và titan. Điều này hoàn toàn phù hợp với quy định của Ủy ban EITI, bởi xác định “ngưỡng” số liệu phải thực hiện báo cáo của các doanh nghiệp là do quy định của các quốc gia. Kết quả khảo sát, nhiều doanh nghiệp trong số này cho biết họ sẽ sẵn sàng tham gia thực thi EITI, vì việc thực thi sẽ có lợi cho hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Phạm vi thực thi EITI sẽ được mở rộng đối với doanh nghiệp nhỏ hơn và các loại khoáng sản khác, trong các giai đoạn tiếp theo khi Việt Nam thực sự có đủ kinh nghiệm và năng lực trong việc thực thi EITI./.

Cao Hồng Kỳ, Chủ tịch Liên hiệp Hội Hà Giang.