Theo văn bản quy phạm hiện hành của nhà nước (Nghị định 45/2010), tổ chức hội không bao gồm Mặt trận Tổ quốc và 05 tổ chức Công đoàn, Đoàn TNCS HCM, Hội Nông dân, Hội Liên hiệp phụ nữ, Hội Cựu chiến binh cũng như các tổ chức tôn giáo. Các tổ chức này được điều chỉnh bằng luật, pháp lệnh và nghị định riêng.

Theo xác định của Đảng tại Cương lĩnh chính trị năm 1991 và Cương lĩnh bổ sung phát triển năm 2011 cũng như Báo cáo chính trị của BCH Trung ương tại các kỳ đại hội đảng trong thời kỳ đổi mới, thì Công đoàn, Đoàn thanh niên, Hội Nông dân, Hội Liên hiệp phụ nữ, Hội Cựu chiến binh và các tổ chức hội đều thuộc đoàn thể nhân dân. Trong đó, Công đoàn, Đoàn TNCS HCM, Hội Nông dân, Hội Liên hiệp phụ nữ, Hội Cựu chiến binh thuộc nhóm Đoàn thể chính trị - xã hội, còn các hội khác thuộc nhóm hội quần chúng. Chỉ thị số 17-CT/TW ngày ngày 28-8-2012 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục đổi mới và tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với các hội quần chúng đã khẳng định lại điều đó.

Các tổ chức hội quần chúng ở nước ta hiện nay có 05 nhóm như sau:

- Tổ chức chính trị - xã hộ:  Có 3 tổ chức là Liên hiệp các hội KH& KT Việt Nam, Liên hiệp hội các tổ chức hữu nghị Việt Nam, Hội sinh viên Việt Nam.

- Tổ chức chính trị - xã hội - nghề nghiệp: Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật, Hội Nhà báo, Hội Luật gia…Số lượng không nhiều.

- Tổ chức xã hội - nghề nghiệp: Đây là nhóm phổ biến nhất, có hàng trăm hội. Đó là các hội chuyên ngành như Hội Khoa học kinh tế, Hội Khoa học lịch sử, Hội Kiến trúc sư, Hội Khoa học Kỹ thuật cầu đường, Hội Y học, Hội Đông y…

- Tổ chức xã hội: Tương đối phổ biến, như Hội người cao tuổi, Hội chữ thập đỏ, Hội bảo trợ trẻ em, Hội khuyến học, Hội người mù...

- Tổ chức kinh tế - xã hội: Chủ yếu là các Hiệp hội ngành hàng, Hiệp hội doanh nghiệp, Liên minh hợp tác xã.

2. Thực tế phát triển của Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam

Tổ chức hội, hay hội quần chúng, đến nay đã có trên 300 hội hoạt động trên toàn quốc, hơn 2.000 hội cấp tỉnh và hàng vạn hội cấp huyện, cấp cơ sở, thu hút khoảng 25 triệu hội viên. Xu hướng đang tiếp tục càng ngày càng phát triển các tổ chức hội phong phú, đa dạng trong hầu hết các lĩnh vực dân sự.

Riêng hệ thống tổ chức của Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam gồm 70 hội ngành toàn quốc và 63 Liên hiệp các Hội KH&KT tỉnh, thành phố với trên 1.000 hội chuyên ngành, có hơn 500 đơn vị trực thuộc, thu hút hơn 2 triệu trí thức KHCN tham gia.

 Hiện nay, bình quân mỗi tỉnh có khoảng 40-50 hội quần chúng. Riêng  các tỉnh, thành phố bình quân mỗi Liên hiệp hội thu hút 25-30 hội thành viên với 10-20 vạn hội viên.

Liên hiệp các Hội KH&KT có nhiều hoạt động thiết thực như tập hợp, vận động đội ngũ trí thức,  hoạt động KH&CN, phổ biến kiến thức, hội thi, cuộc thi sáng tạo, tôn vinh, đặc biệt là  tư vấn phản biện được Đảng, Nhà nước và xã hội đánh giá cao.

Ghi nhận đóng góp của Liên hiệp Hội Việt Nam và các hội thành viên vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, Đảng và Nhà nước đã tặng thưởng Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập hạng Nhất và nhiều Huân chương cao quý khác. Nhiều Liên hiệp hội địa phương cũng được nhận bằng khen của UBND tỉnh, thành phố, bằng khen của Thủ tướng Chính phủ, một số Liên hiệp hội được nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động. Liên hiệp hội đã trở thành tổ chức hội có uy tín, vị thế trong hệ thống hội quần chúng.

3. Địa vị pháp lý của Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam

Liên hiệp các Hội KH&KT cùng với Liên hiệp hội các tổ chức hữu nghị Việt Nam, Hội sinh viên Việt Nam được Đảng xác định là tổ chức chính trị - xã hội. Nhưng địa vị pháp lý của nhóm này khác với nhóm 5 đoàn thể chính trị - xã hội.

- Nhóm 05 tổ chức đoàn thể chính trị - xã hội: Công đoàn, Đoàn TNCS HCM, Hội Nông dân, Hội Liên hiệp phụ nữ, Hội Cựu chiến binh. Tính chất chính trị - xã hội của nhóm này do quy định của Hiến pháp, Luật chuyên ngành, xác định của Đảng, Điều Lệ của tổ chức.

- Nhóm 03 tổ chức chính trị - xã hội: Liên hiệp các hội KH&KT Việt Nam, Liên hiệp hội các tổ chức hữu nghị Việt Nam, Hội Sinh viên Việt Nam. Ba tổ chức nhóm này giống nhau ở chỗ đều do Đảng và Điều lệ của tổ chức xác định là tổ chức chính trị - xã hội, được cơ quan nhà nước có thẩm quyền phê duyệt, mà chưa được Hiến pháp và Luật quy định. Thực tế, ba tổ chức này vẫn do Nghị định 88/2003 và hiện nay là Nghị định 45/NĐ-CP ngày 21/4/2010 của Chính phủ về tổ chức, hoạt động và quản lý hội  điều chỉnh. Nhưng ba tổ chức này cũng có điểm khác nhau. Đó là, Liên hiệp các Hội KH&KT là tổ chức của giới trí thức KH&CN (bộ phận cấu thành nền tảng liên minh chính trị với giai cấp công nhân và giai cấp nông dân của nước ta), còn Liên hiệp hội các tổ chức hữu nghị Việt Nam, Hội Sinh viên Việt Nam là tổ chức của một bộ phận xã hội; Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam có nhiều hoạt động chuyên môn hơn hai tổ chức còn lại.

- Như vậy, tuy cùng là tổ chức chính trị - xã hội, nhưng 5 tổ chức Công đoàn, Đoàn TNCS HCM, Hội Nông dân, Hội Liên hiệp phụ nữ, Hội Cựu chiến binh thuộc nhóm đoàn thể chính trị - xã hội. Còn Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam cũng như Liên hiệp hội các tổ chức hữu nghị Việt Nam, Hội Sinh viên Việt Nam vẫn thuộc nhóm hội quần chúng.

4. Một số vấn đề nghiên cứu, thảo luận

- Hệ thống tổ chức Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam, cùng với Liên hiệp các tổ chức Hữu nghị Việt Nam, Hội Sinh viên Việt Nam và 5 tổ chức Công đoàn, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Nông dân, Hội Liên hiệp phụ nữ, Hội Cựu chiến binh đều là tổ chức chính trị - xã hội. Nhưng 5 tổ chức thuộc đoàn thể chính trị - xã hội, còn Liên hiệp các Hội KH&KT cùng với 2 tổ chức còn lại thì thuộc nhóm Hội quần chúng. Địa vị pháp lý cũng như hệ thống tổ chức của nhóm đoàn thể chính trị - xã hội vững hơn nhóm hội quần chúng. Vị thế chính trị cũng vậy, nhất là ở cấp địa phương. Còn về hoạt động thì Liên hiệp các Hội KH&KT có nhiều hoạt động chuyên môn hơn, các tổ chức khác chủ yếu là hoạt động phong trào. Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam là tổ chức hội có uy tín, vị thế trong hệ thống hội quần chúng cả ở cấp trung ương và cấp địa phương.

- Liên hiệp các Hội KH&KT là tổ chức của giới trí thức KH&CN, bộ phận cấu thành của nền tảng liên minh chính trị với giai cấp công nhân, giai cấp nông dân, được Đảng xác định là tổ chức chính trị - xã hội. Nhiều năm nay Liên hiệp các Hội KH&KT vẫn tâm huyết và kỳ vọng được chuyển ra khỏi Nghị định 45/2010 của Chính phủ về hội để vào nhóm đoàn thể chính trị -ã hội. Nhưng  việc giải quyết vấn đề này không đơn giản, đến nay vẫn đang bỏ ngỏ.  

Hiến pháp năm 2013 vẫn chỉ xác định Mặt trận  Tổ quốc, Công đoàn, Đoàn TNCS HCM, Hội Nông dân, Hội Cựu chiến binh, Hội Liên hiệp phụ nữ là tổ chức chính trị - xã hội. Dự thảo Luật về Hội đã trình Quốc hội năm 2015, đang được hoàn thiện, có khả năng sẽ được thông qua trong năm nay vẫn chỉ xác định 5 đoàn thể và tổ chức tôn giáo là không thuộc diện điểu chỉnh của Luật, có nghĩa là Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam cũng như các Hội khác vẫn thuộc nhóm hội quần chúng, chịu sự điều chỉnh chung của Luật.

Thực tế, đội ngũ trí thức gồm hai khối, khối KH&CN và khối Văn nghệ sỹ. Nếu trí thức khối KH&CN thuộc tổ chức chính trị - xã hội, còn trí thức khối Văn nghệ sỹ lại thuộc tổ chức chính trị - xã hội - nghề nghiệp thì cũng bất cập. Nhưng giới văn nghệ sỹ có nguyện vọng chuyển sang tổ chức chính trị - xã hội hay không lại cũng là vấn đề.

Một vấn đề khác, tổ chức Liên hiệp hội không đồng nhất về tính chất.  Liên hiệp hội VN không có hội viên mà là các hội thành viên; hội thành viên chuyên ngành lại là tổ chức xã hội - nghề nghiệp, từng hội có Điều lệ hoạt động riêng. Theo quyết định 1795/2015 của Thủ tướng Chính phủ chỉ có Hội thành viên Liên hiệp các Hội KH&KT tỉnh, thành phố là tổ chức chính trị - xã hội, từ năm 2015 mới thực hiện theo Điều lệ chung của Liên hiệp hội Việt Nam. Hội thành viên của Liên hiệp các Hội KH&KT địa phương rất đa dạng, gồm tổ chức xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức kinh tế - xã hội, từng Hội lại có Điều lệ riêng, hoặc thực hiện theo Điều lệ của Hội ngành toàn quốc.

- Theo quy định và chính sách hiện hành của nhà nước, Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam hiện đang thuộc nhóm Hội đặc thù gồm 28 Hội cấp toàn quốc. Thực chất, Liên hiệp các Hội KH&KT khác với tuyệt đại đa số các Hội đặc thù khác ở chỗ, nó là tổ chức chính trị - xã hội còn các Hội khác là tổ chức xã hội, chính trị - xã hội - nghề nghiệp, kinh tế xã hội...). Liên hiệp các Hội KH&KT cũng khác với các đoàn thể chính trị - xã hội ở chỗ, dù có được chuyển sang cùng khối thì nó cũng không hoàn toàn giống các đoàn thể chính trị - xã hội về hệ thống tổ chức, bộ máy, biên chế và hoạt động. Nếu bộ máy và biên chế của Liên hiệp cácHội KH&KT hoàn toàn được công chức hóa thì có thể thống nhất, ổn định và khuyến khích hơn trong cả nước. Nhưng có thể nó sẽ mất đi ít nhiều tính năng động và hoạt động tư vấn phản biện có thể cũng sẽ bị hạn chế hơn.

- Với tính chất là tổ chức chính trị - xã hội đặc thù, thì Đảng và Nhà nước cũng cần có cơ chế chính sách thật đặc thù theo hướng khuyến khích, tạo điều kiện hơn, đồng bộ và thống nhất hơn. Như vậy, hệ thống tổ chức Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam vẫn có thể phát huy tốt hơn về vị thế, uy tín trong giới trí thức khoa học công nghệ và trong xã hội./.